Sjálfvirknivæðing mun á næstu árum og áratugum taka yfir æ fleiri störf verkafólks, gervigreind og sífellt flóknari sjálfvirk vélmenni munu gera fjölda starfsstétta óþarfar. Þetta óttast verkalýðshreyfingar og verkamannaflokkar víða um heim og hafa í mörgum tilfellum tekið afstöðu gegn þróuninni – en kannski eiga þessir hópar þvert á móti að fagna henni.

Það er að minnsta kosti sú skoðun sem sett er fram í bókinni Inventing the Future: Postcapitalism and World After Work eftir Nick Srcnek og Alex Williams, sem kom fyrst út árið 2015 en var endurútgefin með nýjum viðauka á dögunum. Bókin hefur vakið mikla athygli sem hvatningaróp til vinstrihreyfinga samtímans um að afneita ekki tækninýjungunum heldur horfa á möguleikana sem felast í þeim í þágu fjöldans, ákall um að stefnt verði að framtíð þar sem tæknin verður nýtt til þess að gera hefðbundna launavinnu óþarfa og sanngjarna dreifingu lífsgæða mögulega. „Nýr heimur verður ekki byggður á rústum þess gamla heldur á háþróuðustu þáttum nútíðarinnar,“ skrifa höfundarnir.

Inventing the Future hefur hrist upp í hugsun margra, sérstaklega yst á vinstri væng breskra stjórnmála, með einlægum útópisma og heiðarlegri tilraun til að setja fram raunhæfar leiðir um hvernig skuli komast þangað.

Þess vegna hefur vinstrið dalað

Eitt helsta vandamál vinstrihreyfinga, allt frá mótmælahreyfingunum í kringum 1968, í gegnum fall Sovétríkjanna og til okkar daga er að þær hafa æ meiri tilhneigingu til að aðhyllast það sem Srnicek og Williams kalla alþýðu-pólitíska hugsun (e. folk-politics), það er að leggja áherslu á og hampa nálægð í pólitískum aðgerðum og aðferðum. Þetta er því tilhneiging til að leggja áherslu á staðbundin viðbrögð frekar en þverþjóðlega hugsun, áhersla á beinar varnaraðgerðir vegna tiltekinna ákvarðana frekar en áætlanagerð til langs tíma, áhersla á beina ákvarðanir og flata valdastrúktúra frekar en að þróun skilvirks stofnanakerfis, áhersla á hið siðferðilega frekar en hið stjórnmálalega, á persónulegar tilfinningar frekar en úthugsuð rök.

Þeir segja alþýðu-pólitíkina vera skiljanleg viðbrögð við æ flóknari heimsmynd og vantrú á hina hefðbundnu verkamannaflokka. Viðbrögðin séu góðra gjalda verð en vandamálið sé að þeim sé yfirleitt ekki ætlað, og þeim sé jafnvel ómögulegt, að stækka, dreifast og fara lengra. Þau séu óhjákvæmilega bundin við takmarkaðan fjölda fólks, ákveðinn tíma eða tiltekinn stað.

Slík verkefni séu nauðsynlegt fyrsta skref en ef hugmyndin sé að ráðast gegn stefnu nýfrjálshyggjunnar og bjóða upp á raunhæfan valkost við hana nægi þau alls ekki. Ef það eigi að vera möguleiki að ögra hnattrænum kapítalisma, þurfi nálgunin að vera stórhuga, íhuguð, margþætt, hnattvædd. Yfirlýst markmið bókarinnar er hefja slíka sameiginlega íhugun um möguleg framtíðarmarkmið og leiðirnar þangað.

Taka innblástur frá nýfrjálshyggjunni

Í einum kafla bókarinnar líta höfundarnir til hugmyndastraumsins sem nefndur hefur verið nýfrjálshyggja og leggja til að vinstrimenn rýni í og fái innblástur frá þeim aðferðum sem upphafsmenn hans notuðu til að gera róttækar hugmyndir sínar að viðteknum sannindum.

Þeir fjalla lítið um hið umdeilda hugtak nýfrjálshyggju, enda er hún sjálf ekki umfjöllunarefnið, en þeir álíta að samkvæmt henni sé mikilvægasta hlutverk ríkisins að búa til markaði hvar sem mögulegt er og viðhalda þeim – samkeppnin eigi að ríkja sem víðast í mannlegu samfélagi jafnvel þar sem markaður sprettur ekki upp af sjálfum sér. Ríkið eigi svo að halda að sér höndum að öðru leyti og umfram allt minnka við sig í velferðarhlutanum.

Þetta segja þeir hafa verið virkilega róttæka jaðarhugmynd í upphafi en á nokkrum áratugum hafi hún orðið að viðteknum sannindum innan fjölmargra valdastofnana. Greiningin á uppgangi nýfrjálshyggjunnar er alls ekki núanseruð og örlítið samsæriskenningaleg en þarna virðist skipta mestu máli að sýna hvernig hægt sé að hafa gríðarleg áhrif á ríkjandi hugmyndir í samfélaginu.

Þeir álíta að langtímahugsun nokkurra þeirra sem aðhylltust hugmyndafræðina, til dæmis með stofnun þankaveitunnar Mont Pelerin Society, hafi haft afgerandi áhrif. Þeir hafi skapað frjóan vettvang fyrir samtal og skoðanaskipti, þar sem hugsaðar voru upp langtímaleiðir til að vinna hugmyndunum brautargengi, en þar hafi einnig myndast sterkt tengslanet og í kjölfarið hafi fjölda tengdra þankaveita og stofnana verið komið á fót víða um heim. Þegar efnahagslegir erfiðleikar dundu yfir á áttunda áratugnum voru nýfrjálshyggjumennirnir ekki aðeins tilbúnir með svör og hugmyndir um viðbragð við krísunni, heldur voru fjölmargir aðilar í ólíkum valdastöðum orðnir gegnsósa af slíkum hugmyndum.

Vinnukrísa í kortunum

Hvatningaróp Srnicek og Williams felst ekki í að endurtaka aðferðir nýfrjálshyggjumannanna heldur að hugsa heildstætt til langrar framtíðar frekar en í einstökum málum og kjörtímabilum.

Þá eigi vinstrimenn umfram allt að eigna sér aftur hugmyndina um framtíðina, frekar en að horfa stöðugt til glæsilegrar fortíðar, hvort sem það er til gullaldar sósíaldemókrata eða til ættbálkasamfélaga og moldarkofa.
Lengst af hafi möguleikar tækninnar, hugmyndir um framþróun og framtíðina verið tengt við vinstrið, en á síðustu áratugum hafi það í sífellt meira mæli orðið að einkaeign frjálshyggjunnar.

Að sama skapi vilja þeir að vinstrið gangist við því að ákveðin almenn gildi þurfi til að drífa hugsjónabaráttuna áfram, gildi sem séu þó ekki útilokandi. Kannski ein af ástæðunum fyrir því að talað er um hið óljósa hugtak „eftir-kaptítalismi“ í undirtitli bókarinnar frekar en (hið gildishlaðna) „sósíalismi“ er að þeir álíta að gagnlegast sé að stefna að frelsi hvers einstaklings frekar en algjörum jöfnuði í samfélaginu.

Frelsið sé þó ekki fyrst og fremst formlegur réttur til að sleppa við öll höft hins opinbera – frelsi frá takmörkunum eins og hægrimenn gera yfirleitt ráð fyrir – heldur jákvætt frelsi sem þeir kalla „tilbúið frelsi.“ Án getunnar til að nýta formlegan rétt til að gera eitthvað, er rétturinn gagnslaus að mati höfundanna. En eftir því sem geta manns er meiri því frjálsari er maður til að gera það sem maður vill. Frelsið er því ekki óbreytanlegur náttúrulegur eiginleiki heldur er hægt að smíða það og stækka (út í hið óendanlega). Þó að maður í hjólastól hafi formlegan rétt til að fara um alla borgina býr hann ekki við raunverulegt ferðafrelsi vegna ýmissa áþreifanlegra hindrana – frelsi hans er aukið með því að fjarlæga slíkar hindranir.

Srnicek og Williams leggja áherslu á að sú framtíð sem stefnt sé að megi ekki vera úr öllu samhengi við núverandi samfélag, heldur sé nauðsynlegt að draga línurnar út frá raunverulegum tilhneigingum sem eru í samfélaginu og nýta þær sér til framdráttar.

Sú tilhneiging í nútímanum sem þeir leggja áherslu á og telja að mögulegt sé að nýta í þágu fjöldans, eru þeir erfiðleikar sem þeir telja hagkerfi heimsins standa nú frammi fyrir í tengslum við sjálfvirknivæðingu. Ekki takist að skapa nógu mörg störf á móti þeim sem glatast vegna tækniframfara, og á næstu áratugum muni æ færri góð störf verða sköpuð á móti hinum glötuðu. Þeir telja að samhliða þessu muni vinnuöryggi verkafólks í ríkari löndum hraka, fjöldi fólks í sárri fátækt aukast, bilið á milli ríkra og fátækra í þéttbýli stækka, háskólamenntun þróast yfir í starfsnám (í örvæntingarfullri tilraun til að fjölga fólki sem getur tekist á við sérhæfð tæknistörf) og vöxturinn í hagkerfinu verði áfram hægur.

Sem sagt, þeir telja vinnukrísu vera yfirvofandi og þetta álíta þeir að muni leiða til kreppu allra samfélaga þar sem launavinna er miðlægt fyrirbæri – þar sem vinnulaun eru yfirleitt eina innkoma einstaklinga og launavinna skilgreini enn fremur sjálfsmynd þeirra.

Útópískar kröfur

Kröfurnar sem þeir telja að vinstrihreyfingar samtímans þurfi að sameinast um þurfa að byggja á slíkum raunverulegum tilhneigingum í samtímanum, en á sama tíma álíta þeir að þær þurfi að hafa útópískan brodd sem ögrar takmörkunum ríkjandi kerfis. Kröfurnar þurfi einnig að hafa slagkraft í samtímanum og ögra pólitíska jafnvæginu í dag, en á sama tíma verði hægt að nýta þær sem einhvers konar stökkpall fyrir frekari þróun.

Kröfurnar fjórar sem þeir stinga upp á að geti drifið hreyfinguna áfram eru vísvitandi ögrandi (og jafnvel ómögulegar í framkvæmd) en vísa þó í rétta átt.

Kröfurnar sem þeir telja að vinstrið eigi að setja fram og berjast fyrir eru (1) algjör sjálfvirknivæðing. Í stað þess að sjá sjálfvirkni sem andstæðing þurfi vinstrið að berjast fyrir henni, krefjast rannsókna og ríkisstyrkja í verkefni sem stefna að útrýmingu ákveðinna starfsstétta. Á sama tíma þurfi hins vegar að krefjast (2) styttri vinnuviku. Þetta klassíska baráttumál verkafólks ætti að vera tekið upp að nýju enda geti styttri vinnutími ekki bara bætt líf fólks heldur einnig bætt upp fyrir hin glötuðu störf. Þá þurfi að krefjast (3) skilyrðislausrar grunnframfærslu, en leggja áherslu á að hún þurfi að vera nægjanleg til framfærslu og enn fremur að hún komi ekki í stað velferðarkerfis heldur bætist við það. Þeir vilja meina að þetta muni hafa góðar afleiðingar að mörgu leyti, minnki öryggisleysi og valdaleysi verkafólks, þetta sé femínísk krafa því þar með sé heimilisvinna metin til jafns við annað starf. Þegar launavinna verði valkvæð verði enn fremur nauðsynlegt að borga mun hærra kaup fyrir þau hættulegu, erfiðu og óspennandi störf sem nú eru láglaunastörf. Þeir álíta að stærsta hindrunin sem standi grunnframfærslunni fyrir þrifum sé alls ekki hagfræðileg, heldur pólitísk og menningarleg, og því þurfi raunar að krefjast (4) minni áherslu á vinnusiðferði.

Williams og Srnicek leggja áherslu á að engin ein einföld lausn sé í boði, svarið sé ekki aðeins á þingi, aðeins í verkalýðshreyfingum, á vettvangi tækninnar eða annars staðar, heldur þurfi að hugsa um allt vistkerfi samfélagslegra breytingaafla, og gangast við því að á mismunandi aðferðir virki á mismunandi stöðum.

Þrátt fyrir ýmsa vankanta og mikla einföldun er Inventing the Future ansi merkileg lesning. Hún er ögrandi og pólemísk en með henni hefur höfundunum tekist að stilla tækninni upp sem einu mikilvægasta pólitíska baráttumáli samtímans. Hún er ekki síst merkileg vegna þess hversu skammarlaust útópísk hún er. Helstu hugsuðir á vinstri væng stjórnmálanna undanfarna áratugi hafa einbeitt sér að gagnrýni á ríkjandi ástand, en það er virkilega ferskur andblær að lesa skýrar hugmyndir um hvert skuli stefna, útópískar hugmyndir sem settar eru fram í fúlustu alvöru og einlægni, auk heiðarlegra tilrauna til að setja fram raunhæfar leiðir til að gera þær að veruleika.

Birtist áður í DV.